Eğitimde yapay zeka: Tehdit mi fırsat mı?

Başta ChatGPT olmak üzere yapay zeka eğitimde de sıklıkla kullanılmaya başlandı. Peki bir tehdit mi yoksa fırsat mı yaratıyor? Etik sorunlar nasıl çözülecek? İntihal nasıl anlaşılacak? Hisar Okulları Bilişim Stratejileri Merkezi Koordinatörü Dilara Vardar pervinkaplancom instagram yayınına katılarak, sorularımızı yanıtladı. İşte sorular ve yanıtları: 

YAYINI İZLEMEK İÇİN TIKLAYINIZ

YAPAY ZEKA NEDİR? 

Chat GPT ile birlikte yapay zeka eğitimde de sıklıkla kullanılmaya başlandı ama gelin önce bir yapay zeka nedir bunun tanımını yapalım? 

“Yapay zekâ”, insanlar tarafından tanımlanan bir dizi hedef verildiğinde, gerçek veya sanal ortamları etkileyen tahminlerde ve önerilerde bulunabilen, veya kararlar verebilen makine tabanlı sistemleri ifade eder. UNICEF

“Yapay öğrenme”, bilgisayarın bir beceriyi kazanması için gerekli programın bir insan tarafından değil, o beceriye ilişkin çok sayıda örnekten bilgisayarın kendisi tarafından oluşturulmasına (yani “öğrenilmesi”ne) verilen addır.

Özellikle insan beynindeki sinir hücreleri ağının yapısından esinlenerek oluşturulan “yapay sinir ağları” üzerinde “derin öğrenme” adındaki yapay öğrenme tekniklerinin kullanılmasıyla birçok konuda insanların performansıyla yarışabilen yapay zekâ ürünleri geliştirilebilmiştir.

Üretken YZ, eğitildikleri verilere dayanarak metin, resim, müzik, ses ve video gibi yeni içerikler oluşturmak için YZ’nın kullanılması olarak ifade edilebilir. Bu araçlar çoklu görev yapabilen ve özetleme, soru-cevap, sınıflandırma ve daha fazlası dahil olmak üzere kullanıma hazır görevleri gerçekleştirebilen temel YZ modelleri tarafından desteklenmektedir.

ETİK SORUNLAR TARTIŞMASI

Yapay zekanın eğitimde kullanılmasıyla birlikte etik sorunlar da gündeme getirdi. Artık ödevleri kim hazırlıyor bu tartışılıyor. Okullarda yapay zekadan metnin ne kadarının öğrencinin özgün yazısı olduğunu saptayan programlar kullanılıyordu.  Bunlar hala kullanılıyor mu? Yoksa yapay zekaya karşı başka bir önlem alınıyor mu?

Sistemlerimize entegre olarak çalışan bir intihal programı kullanıyorduk. İntihal programları; verilen metni geniş bir kaynak veritabanı ile karşılaştırarak gönderilen belgeleri analiz eder. Bu yaklaşım, mevcut metinlerle benzerlikleri tespit etmede ve potansiyel intihal vakalarını belirlemede etkili olsa da, yapay zeka tarafından oluşturulan metni spesifik olarak tanımlama yeteneği, yapay zeka tarafından oluşturulan metnin özelliklerine bağlıdır. 

Yapay zeka tarafından oluşturulan metinlerin özellikleri, insan tarafından oluşturulan içeriğe çok benzeyen metinlerden, yapay zeka tarafından oluşturulduğunu gösteren farklı desenler veya işaretler sergileyen metne kadar çeşitlilik gösterebilir. Yapay zeka tarafından oluşturulan metin son derece benzersizse veya mevcut kaynaklara benzemiyorsa, intihal olarak tespit edilmesi mümkün olmayabilir.

Bununla birlikte, yapay zeka sistemleri özellikle intihal tespit sistemlerini atlatmak üzere tasarlanmışlarsa, yapay zeka tarafından oluşturulan belirli metin türlerinin tespit edilememesi ihtimali her zaman vardır.

Yapay zeka tarafından oluşturulan metnin etik kullanımını sağlamak için akademik kurum veya kuruluşlar tarafından belirlenen yönergeleri ve politikaları anlamak ve bunlara uymak önemlidir.  

ÖDEVİ HAZIRLAYAN KİM?

Bir ödevin yapay zekayla yapılıp yapılmadığı (sohbet robotları) nasıl anlaşılır?

 Akademik dürüstlük okulumuzda çok önem verdiğimiz bir konu. Öncelikle öğrencilere YZ aracılığı ile ulaşılan içeriğin her zaman doğru ve güvenilir olmayabileceği anlatıyoruz. Yani onlara sorumlulukları hakkında bilgi veriyoruz. 

Üretken YZ (Generative AI) araçlarının kullanıcılara zaman zaman yanlış bilgi verdiğini, gerçek olmayan profesyonel görünümlü alıntılar ve çelişkili ifadeler oluşturduğunu, telif hakkıyla korunan materyalleri uygun atıf olmadan kullandığını ve ön yargılı kavramları sonuçlara dahil edebildiğini göz önünde bulundurmak son derece önemli.

Gelen metinlerde bu yönde şüpheler olması halinde öğrenciyle bu konuyu özel olarak konuşmak ve yanlış bir alışkanlığın yerleşmemesi için bu tutumun zararlarını anlatmak daha sağlıklı olacaktır. 

YZ sistemlerinin kullanımı konusunda “kabul edilebilir kullanım kuralları”nı dikkate alınmalıdır. Bu, YZ teknolojilerinin öğrenmeyi destekleyecek etik, sorumlu ve amaçlandığı şekilde kullanılmasını ifade eder ve öğrenenlerin kendi özgün çalışmalarını üretmelerini temel alır. 

ÖĞRENCİLER NE SIKLIKLA KULLANIYOR?

Aslında ne kadar sık kullanılıyor diye de sormak gerekiyor? Sizce okullarda kullanımı nedir? Devlet-özel arasında sizce nasıl bir fark var?

Yapay Zeka konusuna devlet veya özelde çalışmasından bağımsız olarak tüm eğitimcilerin büyük ilgi duyduğunu gözlemliyoruz. Geçen yıl Yapay Zeka kitabı için devlet okullarındaki eğitimcilerle bir pilot çalışma gerçekleştirdik. Çalışma sırasında eğitimcilerin merak ve kaygılarının özel okul öğretmenlerinden farklı olmadığını, hepsinin bu yeni gelişmelere adapte olup, en kısa sürede öğrencileri ve eğitim yararına uygulamaya hevesli olduklarını tecrübe ettik. Yaptığımız çalışmaları iyi bir örnek olarak eğitim camiası geneline duyurmayı da bu nedenle arzu ediyoruz. Öğrenciler özelinde bir yorum yapmak gerekirse bugün özel veya devlet okulunda olmasından bağımsız olarak tüm gençlerin teknolojik aletlere ve onların getirdiği imkanlara meraklı olduğunu gözlemliyoruz. Önemli olan onların bu araçları ve uygulamaları kolaycılık ve kopyacılık için değil, eğitimlerinin kalitesini arttırmak, doğru bilgiye ulaşmada araştırma becerilerini güçlendirmek için kullanmalarını sağlamak. 

GENEL KULLANIM ORANLARI NEDİR?

 Genel olarak kullanım oranlarına bakacak olursak;

-Yapay zeka sektörü geçen yıl ayda ortalama 2 milyar ziyaret gördü ve son 6 ayda bu sayı 3,3 milyara yükseldi.

-Analiz edilen 50 yapay zeka aracı, aylık ortalama 236,3 milyon ziyaret artışıyla 10,7 kat büyüme oranı elde etti.

-ChatGPT, Character AI ve Google Bard, sırasıyla 1,8 milyar, 463,4 milyon ve 68 milyon ziyaretlik net trafik artışı kaydetti.

-Yapay zeka sohbet robotu araçları 19,1 milyar ziyaret alarak en popüler araçlar oldu.

-Cinsiyet verileri bir eşitsizliği ortaya koyuyor: %69,5'i erkek kullanıcılar, %30,5'i ise kadın kullanıcılardır.

Burada ise onlara liderlik edecek olan öğretmenlere ve ailelere büyük sorumluluk düşüyor. 

SINIRLAR NASIL BELİRLENECEK?

En büyük sorunlardan birisi de etik sınırlar sanırım. Tüm dünyada da bu konu tartışılıyor, sınırlamalar da getiriliyor. Eğitimde nasıl belirlenecek bu sınırlar? 

Giderek artan bir şekilde ağa bağlanan ve çeşitlenen bir toplumda, kurumsallaşmış eğitimin geleceği, farklı dünyalar arasında köprü kurma, bireylerin ve toplumun ihtiyaçlarıyla ilgili kalma becerisine bağlı olacaktır. Türkiye’de eğitim ve yapay zekâ metinlerinin politika düzeyinde çok sınırlı, şimdilik daha çok uygulamalara dair çeviri metinler mevcut. Bu doğrultuda okullarımızda vizyon ve stratejik hedefler doğrultusunda yapay zekâ kullanımına yönelik öznel pratikler ve politikalar oluşturulmalıdır.

Okullar bir başlangıç noktası olarak bu konuda UNESCO raporları, OECD ve Avrupa Konseyinin yayınladığı raporlarından yararlanabilirler.

Artificial Intelligence and the Future of Teaching and Learning - OECD

AI and education: guidance for policy-makers - UNESCO

AI and education - EU Counsel

Australian Framework - Australia

US AI Future Learning - US

National AI Strategies - Singapur

Hisar Okulları Yapay Zekâ Eğitim Politikası ele alınması ve düşünülmesi gereken temel başlıklar:

Etik Hususlar, Şeffaflık ve Hesap Verilebilirlik 

Veri Gizliliği ve Güvenliği 

Erişim ve Eşitlik 

Akademik Dürüstlük 

Eğitim Süreçlerine ve Müfredata Entegrasyon 

Doğruluk ve Güvenilirlik 

Profesyonel Öğrenme & Topluluk Katılım

Eğitim süreçlerinde YZ teknolojilerinin kullanımına ilişkin etik kuralların belirlenmesi, eğitimcilerin YZ’nın öğrenmeyi destekleyecek şekilde olumlu etkilerinin yanı sıra olası risklerini de dikkate almalarını sağlar. Bu alandaki araştırmalar ve kullanıcı deneyimleri arttıkça etik yaklaşımların da güncellenmesi önemli ve gereklidir.

Etik Hususlar, Şeffaflık ve Hesap Verilebilirlik 

YZ teknolojilerinin kullanımı sırasında temel insan hakları ve çocuk hakları korunur. 

Bu sistemlerin kullanımının, okul toplumu için olumlu bir etki yaratması ve bireylere zarar  vermemesi temel hedeftir. 

Okul toplumu, YZ teknolojilerinin çalışma mantığı ve algoritmik (bilişsel önyargıların olası etkileri hakkında bilgilendirilir. 

YZ teknolojileri kullanılırken, insanın rolü ve hesap verebilirliği ön plandadır. 

Alınan kararlarda kontrol ve sorumluluk her zaman insanlardadır. 

Okul toplumu, YZ teknolojilerinin ırk, cinsiyet, din veya diğer ön yargılara dayalı sonuçlar üretme riskini bilir ve bu bilinçle hareket eder.

YAPAY ZEKA FIRSAT MI?

Gerçekten büyük bir fırsat da büyük veri ve analiz yeteneği sayesinde onlarca metin taranıyor. Bu yönüyle baktığımızda bir fırsat olarak değerlendiriyor musunuz?

Evet, elbette bir fırsat olarak değerlendiriyorum. Ancak, YZ teknolojilerinden öğrenmeyi destekleyecek bir kaynak olarak yararlanabilmenin temel ön koşulu; okuduğunu anlama, analiz etme, sorgulama ve değerlendirebilme becerileridir.

Ama bu fırsat aynı zamanda intihalin artmasını da getirecek mi? Örneğin Science ve Nature gibi uluslararası saygın dergilerde ChatGPT ile yazılan makaleler yasaklandı. Bunun gerekçesi intihal değil mi?

Yayınların bu konudaki tutumları farklı, yasaklayanlar olduğu gibi, araştırma aşamasında kullanımını kabul edenler de var. 

Yasaklayan yayınların başlıca gerekçesi ChatGPT gibi YZ araçlarının yazdığı metinler için sorumluluk taşımaması ve bilimsel araştırmanın ön koşullarından biri olan bilgilerin dikkatle incelenmesi prensibini yerine getirmemesi. 

Bazı yayınların temsilcileri ise bu araçların özellikle anadili İngilizce olmayan araştırmacıların bu dilde yaptıkları bilimsel yayınları dilini daha anlaşılır hale getirmeye yardımcı olacağını ifade ediyor.

GÜVENLİK KAYGISI YARATIYOR MU?

Ne kadar güvenli, öğrencilerin verilerin başka kaynaklar tarafından ulaşılmasına neden olabilir mi?

Teknolojik gelişmelerine güvenli bir şekilde uyum sağlamak ve bu araçları güvenli şekilde kullanmak dijital okuryazarlık ile yakından ilgili. Uluslararası bir kaynak olan Common Sense Media bu konuda dört alanın üzerinde duruyor. 

Etkili arama: Herhangi bir konu için araştırma yaparken, bir ödev içeriğinden müzik videosuna kadar araştırılan medyanın kalitesini ve güvenilirliğini değerlendirebilmek

Gizlilik: Bilgi paylaşmanın pek çok yolu olduğu, güçlü parolalar oluşturma ve arkadaşlarının gizliliğine saygı duyma gibi internet güvenliğiyle ilgili temel bilgilere sahip olmak

Dijital ayak izi: Bir profil oluşturulduğunda, bir şey yayınlandığında veya bir şey hakkında yorum yapıldığında, bunların başkaları tarafından görüntülenebilecek ve kaydedilebilecek olduğunun farkında olmak

Saygı: Birbirlerinin fikir ve görüşlerine saygı duymak

ÖĞRETMEN VE ÖĞRENCİ EĞİTİMİ 

Öğretmenlerin bu alanda eğitim almaları gerekmiyor mu? Hatta öğrencilere de kullanım ve etik kurallara nasıl uyulacağına ilişkin düzenli bilgilendirmeler yapılması gerekmez mi? Dürüstlük, etik nedir, nasıl kullanmak gerekiyor, nasıl atıf yapılabilir gibi. 

Birçok kişi, geniş ve karmaşık bir alan olduğu için yapay zekâ sistemlerinin nasıl çalıştığını tam olarak anlamakta zorlanmakta aslında bu olağan bir durum. Eğitimcilerin yapay zekâya ait sistemlerin tüm süreçlerini anlamaya çalışmak yerine, temel mekanizmalarını ve sınırlamalarını anlamaları daha önemli. 

Bilgisayar Bilimleri Öğretmenleri Derneği (CSTA: Computer Science Teachers’ Association) ve Yapay Zekâyı Geliştirme Derneği (AAAI: Advancement of Artificial Intelligence) konuyu eğitimciler bağlamında netleştirmek için yapay zekâyı beş temadan oluşan bir küme olarak tanımlamayı öneriyor.

Algı: Bilgisayarlar dünyayı sensörler aracılığı ile algılayabilir.

Modelleme ve Muhakeme: Bilgisayarlar, veri yapılarını kullanarak modellemeler oluşturur ve bu modeller, hali hazırda bilinenlerden yeni bilgiler türetebilir.

Öğrenme: Bilgisayarlar verilerden öğrenebilir. Makine öğrenimi, verilerdeki kalıpları bulan bir tür istatistiksel çıkarımdır.

Doğal Etkileşim: Yapay zekâ geliştiricileri, insanlarla doğal olarak etkileşime giren sistemler oluşturmaya çalışır / çalışıyor.

Toplumsal Etki: Yapay zekâ toplumu olumlu ya da olumsuz yönde etkileyebilir.

Tüm bunların ışığında bu sistemlerin güvenli ve etik bir şekilde öğrenmeyi desteklemek amacıyla nasıl kullanılabileceğinin farkında olmaları gerekiyor. 

ÖĞRETMEN YETERLİLİK ÇERÇEVESİ  

UNESCO ilerleyen günlerde son güncellemeleri ile yayınlayacağını duyurduğu Öğretmen Yeterlilik Çerçevesi ile öğretmenlerin YZ’nın temellerini anlamalarına, YZ’yı eğitim süreçlerine entegre etmelerine ve potansiyel risk ve faydalarını değerlendirmelerine yardımcı olmayı amaçlamaktadır. 

Çerçeveye göre dört temel yetkinlik alanı vardır;

Temel Kavramlar ve Uygulamalar: Bu alan, öğretmenlerin YZ hakkında temel kavramları ve uygulamaları anlamalarına yardımcı olur.

Eğitim Süreçlerine Entegrasyon: Bu alan, öğretmenlerin YZ’yi eğitim süreçlerine entegre etmelerine yardımcı olur.

Potansiyel Riskleri ve Faydaları Değerlendirme: Bu alan, öğretmenlerin YZ teknolojilerinin potansiyel risklerini ve faydalarını değerlendirme lerine yardımcı olur.

Profesyonel Gelişim: Bu alan, öğretmenlerin YZ teknolojilerini kullanma becerilerini geliştirmek için sürekli olarak öğrenmelerini teşvik eder

YÜKLERİ AZALTACAK MI?

McKinsey tarafından hazırlanan rapor yapay zekânın ilk ve önemli faydasının düşük seviyeli yükleri azaltarak öğretim işlerini geliştirmek olabileceğini ifade ediyor, araştırmalara göre öğretmenler haftada yaklaşık 50 saat çalışıyor ve zamanlarının yarısından daha azını öğrencilerle doğrudan etkileşim içinde geçiriyorlar. Yapay zekâ, tekrar eden rutin görevleri otomatikleştirerek öğretmenlerin öğrencilerine / öğrenmelerine daha fazla zaman ayırmasını sağlayabilir.

Yapay zeka ile ilgili okullara nasıl bir eğitim verilebilir? Siz aynı zamanda Hisar Okulları Bilişim Stratejileri Merkezi olarak yapay zekanın eğitim dünyasına etkisi ve bu kapsamda okulların atacağı adımları belirlemek adına çalışma yapıyorsunuz. Bu çalışmadan söz edebilir misiniz?

Hisar Okulları’nda uzun yıllardır teknolojik gelişmeleri yakından takip etmekte ve gerek akademik programlarımızda, gerekse eğitimci eğitimlerinde dünya ile eşzamanlı uygulamaktayız. Bu konuda aşağıdaki adımları takip ediyoruz;

Standartlar

Sürdürülebilirlik

Profesyonel Öğrenme

Topluluk Katılımı

Yapay Zeka konusunu da içerdiği fırsatları ve  potansiyel riskleri yönünden yakından izliyoruz ve şu adımları attık. 

2023’te alanındaki önde gelen uzmanlardan olan Prof. Cem Say ve öğretmenlerimiz Bahadır Yıldız ve Sedat Yalçın tarafından hazırlanan bir Yapay Zeka kitabı yayınladık. Yapay Zekaya Giriş - Liseler İçin Ders Kitabı’nın öğrenci ve eğitimcilerce değil bireysel çalışmayla yapay zekayı öğrenmek isteyen okurlar tarafından sevileceğine ve önemli bir eksikliği kapatma konusunda yararlı olacağına inanıyoruz.

Temmuz 2023’te YZ ve eğitim başlıklı 50 sayfalık geniş kapsamlı bir bülten yayınlayarak YZ’yı farklı boyutlarla ele aldık.

Tüm akademik ve idari personel ve okul ortamında YZ teknolojilerini kullanılabilecek diğer paydaşlara yönelik olarak bir YZ eğitim politikası belgesi çalıştık. Bu belgeyi kapsayıcı bir yaklaşım ile akademisyenler, öğretmenler ve iş dünyasından katılımcılar ile gerçekleştirdik.

Bu belgenin önemli bir bileşeni olarak Akademik Dürüstlük ve Yapay Zekâ bölümünü çalıştık.

Öğrenme Buluşmaları: Eğitimciler için Üretken Yapay Zekâ oturumlarını gerçekleştirdik, 6 saatlik UNESCO Öğretmen Yeterlilik Çerçevesini dikkate alan bir içerikle öğretmenlerimiz ile bir araya gelerek atölye çalışmaları yaptık, atölye çalışmalarına devam edeceğiz.

2021’den bu yana her ay yayınladığımız BSM bültenlerle farklı alanlarda YZ kullanım örneklerini tüm akademik kadro ve eğitim dünyası ile paylaşmaya devam ediyoruz.

Konuyla politika ve uygulamalarını belirlemek isteyen okullar bu kaynaklardan yararlanabilir. 

Yakın gelecekte ortak tecrübelerimizi de paylaşarak bu alanda dayanışma içinde çok sayıda iyi uygulama örneği ortaya çıkaracağımıza inanıyoruz. 

HANGİ İŞ ALANLARI YARATILABİLİR?

Yapay zeka nasıl iş alanları yaratabilir? En çok etkilenecek meslekler neler olabilir?

Üstün Öğrenen Programımız kapsamında işbirliği yaptığımız Coursera’nın araştırmasına göre; 2025 yılına kadar dijitalleşme, veri ve yapay zekâ alanlarındaki gelişmelerin 97 milyona yakın yeni iş yaratacak. Ayrıca mevcut 85 milyon işin de değişeceği tahmin ediliyor. 

Yine Coursera’nın araştırmasına göre otomasyondan etkilenen veya okul eğitimi almamış; servis elemanlığı, kuryelik, kasiyerlik, ev hizmeti gibi düşük ücretli meslek gruplarının işsizlik riski karşısında en kırılgan grup.

Diğer yandan Dünya Ekonomik Forumu verilerine göre 2020-2025 arasında gizlilik ve güvenlik, siber güvenlik, veri analizi, bulut ve veri rolleri ile yazılım geliştirme mesleklerinde önemli ölçüde bir büyüme bekleniyor. 

Tüm dünyada talep artışı gören meslekler arasında yapay zeka-makine öğrenmesi öğrenme uzmanları, veri analistleri ve bilim adamları ilk üç sırada yer alıyor. 

Yapay zekanın geleceği sizi endişelendiriyor mu? Kontrolsüz olabileceği, hatta olduğu haberleri ve kıyamet senaryoları ve bununla ilgili filmler insanın içini karartıyor. 

Evet endişe yaratıyor elbette, bir noktada makine - insan karmaşası, doğruluk, güvenlik karmaşası yorucu ve endişe verici. Ve gelişmeler çok hızlı, exponansiyel. Lineer değil.

Bununla birlikte, eğitimde teknoloji entegrasyonu, eğitim toplumunun bir bölümünde daima kaygılar yaratmıştır. Bazı kaygılar verimli bir çıktının yolunu açmış ve teknoloji kullanımının daha başarılı bir şekilde gerçekleştirilmesi için doğru soruları sormamızı sağlamıştır. Bazı kaygılar ise, öğretmenin ve okulun rol ve anlamına dair derin kayıplar yaşanacağı düzeyinde olmuştur. İkinci tür kaygının, okul ve öğretmenin rolündeki olumsuzluğa dair fazla bir karşılık bulamadığını görüyoruz. 

Ancak, hiçbir teknolojinin de yapay zekânın potansiyeline sahip olmadığını kabul etmemiz gerekiyor. Dolayısıyla günümüzde YZ’nin eğitimde yol açabileceği rasyonel kaygıları duymak ve oluşturulacak politikalarda, YZ’nin risk ve imkanlarını objektif ve katılımcı bir şekilde ortaya koymak gerekiyor.YZ konusunda önceliğimiz ön yargılardan kaçınmak ve odakta her zaman “öğretmeni, öğrenciyi ve öğrenmeyi” bulundurmaya çalışmak olmalı. 

ABD EĞİTİM BAKANLIĞI EĞİTİM TEKNOLOJİLERİ OFİSİ ÖNERİLERİ 

Eğitimin merkezinde insanı (öğretmeni / öğrenciyi) konumlandırın.

Yapay zekâ yaklaşımlarını ortak bir eğitim vizyonuyla uyumlu hale getirin.

Modern öğrenme i̇lkelerini içeren tasarımları kullanın.

Güveni güçlendirmeye öncelik verin.

Eğitimcileri bilgilendirin ve sürece dahil edin.

AR-GE çalışmalarını, yapay zekâyı eğitim bağlamında ele almak için odaklayın.

-